Piše: Zoran BIBANOVIĆ

Tamo gdje se niko ne nameće, mnogi mogu živjeti u skladu – poglavica Dan George, Salish.

Jedna od najvećih ideja druge polovine XX stoljeća je ideja o "svjetskoj baštini" (kulturnoj i prirodnoj), čija je konvencija usvojena 1972 godine. Skupština Organizacije Ujedinjenih naroda za obrazovanje, znanost i kulturu – UNESCO, je oktobra 2003 godine donijela i Konvenciju o zaštiti nematerijalne kulturne baštine.

Dok su na istoku građeni monumentalni manastiri, a na zapadu katedrale, na teritoriji današnje države Bosne i Hercegovine takvih građevina, u srednjem vijeku, nema. Istovremeno, bosansko feudalno društvo srednjega vijeka je bilo evropskog tipa. Dvorovi kralja i vlastele su bili uređeni po uzoru na evropske. Jesu li možda grobovi pod stećcima bili sveta mjesta oslobođenih duša?

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika je institucija Bosne i Hercegovine, uspostavljena na osnovu Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u BiH (Dejtonskog sporazuma), koji je „zaboravio“ prirodnu baštinu Bosne i Hercegovine pa tako nije ni predvidio nikakvu instituciju koja o tom nasljeđu treba da brine.

Uništavanje kulturnog nasljeđa u Bosni i Hercegovini je vršeno sistematski, posebno na teritorijama pod tzv. hrišćanskom kontrolom (stanovništvo koje se nacionalno izjašnjava kao Srbi i Hrvati) i posljedica toga je gotovo potpuna razorenost sustava baštine Bosne i Hercegovine. Uništavanje nasljeđa je nastavljeno i u poslijeratnom periodu, a obnova nedozvoljivo kasni.

Analizu stanja graditeljske baštine u poslijeratnom periodu Komisija je mogla vršiti na osnovu (predratne) liste od 727 dobara. Uprkos vrijednog rada Komisije na uvećanju liste graditeljske baštine, ona je u odnosu na susjedne zemlje još uvijek porazno mala. Gdje je (nakon 8 godina) naša lista nematerijalne kulturne baštine?

U BiH je bilo sramno malo teritorije zaštićeno zakonom kao prirodna vrijednost, tačnije oko 0,5% teritorije, a i to se nije poštovalo. Istovremeno svjetski prosjek zaštićene teritorije je oko 5,5%, a u Evropi je dvostruko veći. Bosna i Hercegovina nema uvid u stanje predratne jadne liste prirodne baštine. 

Svijetli primjer je Sarajevo, čije su nadležne institucije jedine u Bosni i Hercegovini izvršile inventuru i uvećale listu predratne kulturne i prirodne baštine. Tako je kod nas nakon 40 godina implementirana ideja o Svjetskoj kulturnoj i prirodnoj baštini.

Proglašenje spomenika ili područja za kulturni i prirodni spomenik u Bosni i Hercegovini nije uvijek bio izraz i volja građana i stručnjaka, nego rezultat političkih odluka. Kako tada tako danas.

Bosna i Hercegovina ima jedinstvenu u svijetu kulturnu baštinu (stećak) i nemjerljivo vrijedniju prirodnu baštinu u odnosu na susjedne zemlje koje su mnogostruko više teritorije zaštitile zakonima (Srbija 6%, a Hrvatska oko 8% zaštićene teritorije).

Jediler turbe  (mauzolej - natkrivena grobnica) grobnice nevino stradalih ljudi, Sarajlije smatraju kultnim mjestom. Obilazak „Turbeta sedam braće" uz običaj davanja priloga, sa željom za sreću i zdravlje najbližih, simbolizira vjerovanje Sarajlija u dobre ljude "evlije"

Potpuna nebriga za vlastitu baštinu države BiH čini lopove od susjednih zemalja koje tu baštinu kradu i prisvajaju. Kradu se naši nobelovci, umjetnici, književnici, kulturna djela (pokretna, nepokretna, nematerijalna)..., a ruke im daje i reis Cerić koji odbacuje niz književnika Bošnjaka (od Skendera Kulenovića do Maka Dizdara) koji se, po njemu, za života nisu dovoljno deklarirali i iskazali kao muslimani!?

U današnjoj državi Bosni i Hercegovini nema monumentalnih sakralnih građevina ili ruševina crkvi iz srednjeg vijeka, kao što je to slučaj u Srbiji i Makedoniji, ili na zapadu, u Hrvatskoj. Dok su na istoku građeni monumentalni manastiri, a na zapadu katedrale, na teritoriji današnje države Bosne i Hercegovine takvih građevina, u srednjem vijeku, nema. Istovremeno, bosansko feudalno društvo srednjega vijeka je bilo evropskog tipa. Dvorovi kralja i vlastele su bili uređeni po uzoru na evropske. Jesu li možda grobovi pod stećcima bili sveta mjesta oslobođenih duša? 

“Crkva bosanska imala je na čelu s djedom (episkopom) već sasvim jasno formiranu vlastitu hijerarhiju i predstavljala je alternativu dislociranom bosanskom kaptolu i katoličkom biskupu koji je, boraveći u Đakovu, izgubio sve emotivne i stvarne veze sa Bosnom. To posredno ukazuje da šizmatička Crkva bosanska korijeni iz katoličke biskupije (ecclesiae bosnensis) i predstavlja njezinu nekanonsku supstituciju… Osim toga, kao što su u ostaloj srednjovjekovnoj Europi samostani, odnosno na Istoku manastiri, uz svoje duhovne funkcije bili i komunikativni punktovi raznih putnika, tako su i hiže bosanskih krstjana bile svratišta dubrovačkih trgovaca i diplomata.

Ono što je srednjovjekovnu Bosnu razlikovalo od ostalih srednjovjekovnih država jest činjenica da u njoj nije vladalo načelo cuius regio, illius religio (čija zemlja, njegova religija), nego su bosanski kraljevi i oblasni gospodari u svoje poslove uz Crkvu bosansku sve više uključivali Katoličku crkvu, a u istočnom Humu i Srpsku pravoslavnu crkvu. Zabilježeni su slučajevi gdje su predstavnici svih triju ovih Crkava zajedno kooperativno nastupali” – S.Džaja i D. Lovrenović, Srednjovjekovna crkva bosanska.

U Staroj pravoslavnoj crkvi na Baščaršiji treba dati prilog i provući se ispod stola na kojem se nalazi kovčeg sa neuništivim tijelom djeteta. Najčešće želje su za zdravlje drugih i djece, odgoj, učenje i slično. Ljudi vjeruju da dio snage kojom bog čuva ovo dječije tijelo od uništenja prelazi i na njih i prati ih do rješenja njihovog problema

Osvajanjem srednjovjekovne države Bosne srušena je posljednja značajna država na Balkanu. Osmanlije zatiču jedinu multikulturnu zemlju u Evropi u kojoj su jedni sa drugima živjeli pripadnici pravoslavne i katoličke crkve, te Crkve bosanske.

Islam priznaje prethodne poslanike i monoteističke religije za koje smatra da vuku isti korjen iz božje objave. Muslimani su monoteisti kao Jevreji i hrišćani. Muslimani vjeruju da se Kur´an, kao i Tora i Evanđelje, temelji na ploči ispisanoj arapskim jezikom, koja je u Bogu, u nebu. Muslimani vjeruju u poslanike, ne samo u poslanika Muhammeda a.s., nego i u poslanike, odnosno proroke Biblije, Ibrahima a.s., (Abrahama), Musaa a.s., (Mojsija), Adema a.s.,  (Adama), Isa a.s. (Isusa)... Vjeruju u anđele, raj, pakao i Sudnji dan. Muslimani vjeruju da su anđeli božji posrednici i služe mu štiteći ljudska bića, prenoseći njegove poruke... Dolaskom Osmanskog carstva koje je bilo civilizacijski sljednik Istočnog rimskog carstva dolazi stabilnost sistema i zakonitost.

Veliku kulturološku odrednicu od vremena perzijskih careva Kira (Kirov cilindar) i Darija, da se tuđe svetinje ne diraju, dva milenija kasnije donosi na naše prostore sultan Mehmed II Al Fatih, koji franjevcima bosanske vikarije izdaje 28. 5. 1463. godine, na polju Milodraž kraj Kiseljaka, Ahdnamu (Ugovor) kojom potvrđuje prava na slobodno ispoljavanje vjere, imanja crkve, a vrhovnu arbitažu Porte (pravo direktnog obraćanja sultanu u slučaju nužde) potvrđuje skidanjem vlastitog ogrtača kojim ogrće gvardijana fra Anđela Zvizdovića. Zbog svog sadržaja Ahdnama se može smatrati pretečom evropske povelje o ljudskim pravima.

„Sačuvane srpske freske u Bosni i Hercegovini, izuzev Dobruna i Rmnja, izreda se stavljaju u osmanlijski period. Čak se poslije obnove Pećke patrijaršije 1557. godine, podižu nove crkve i manastiri i pored toga što se obnavljaju stari." - Zdravko Kajmaković, Zidno slikarstvo u BiH.

Sefardskim Jevrejima, nakon izgona iz španske postojbine, najveći centar na ovim prostorima je bilo Sarajevo, gdje je bila  sinagoga (1581) i sjedište rabina. Pred II svjetski rat u Sarajevu je izgrađen treći po veličini jevrejski Templ u Evropi. Sarajevsko Staro jevrejsko groblje je jedinstveno u svijetu po neuobičajeno oblikovanim spomenicima i drugo je po veličini i važnosti u Evropi, poslije groblja u Pragu.

U Crkvi sv. Ante na Bistriku treba dati prilog i upali se svijeća i zamoli za pomoć. Uz to valja izgovoriti molitvu, bilo koju molilac zna, „samo da je iz srca“. Franjevci su u Bosni i Hercegovini prisutni u kontinuitetu preko 700 godina i uživaju nepodijeljeno poštovanje stanovnika bez obzira na vjersku ili nacionalnu pripadnost.

Jedinstvena historijska baština sačuvala je i jedinstven običaj - “poželi želju na način Sarajlija i ona će ti se ispuniti” - koji je realan i vidljiv kroz posjete islamskim turbetima “Sedam braće”, katoličkoj (franjevačkoj) crkvi sv. Ante i Staroj pravoslavnoj crkvi na Baščaršiji.

Tri različita vjerska lokaliteta u starom dijelu Sarajeva svakodnevno posjećuju ljudi u sklopu jednog rituala, bez obzira na njihovu vjersku pripadnost.

Jediler (turski yediler – sedmorica njih) turbe  (mauzolej - natkrivena grobnica) grobnice nevino stradalih ljudi, Sarajlije smatraju kultnim mjestom. Obilazak „Turbeta sedam braće" uz običaj davanja priloga, sa željom za sreću i zdravlje najbližih, simbolizira vjerovanje Sarajlija u dobre ljude "evlije". Narodno vjerovanje kaže da ako neko od srca moli za nešto realno, kao što je lično ili tuđe zdravlje, pa i porodica, ode jednim putem do „sedam braće“, ubacuje iste novčiće na prozore počev od vrata i pri tom zaželi želju i prouči molitvu, nije važno koje vjere, bitno da je od srca. Potom odlazi drugim putem i šuti, a prvo što čuje od prolaznika tumači kao odgovor na želju.

Tradicija podrazumijeva i običaj davanja priloga u obližnjoj katoličkoj crkvi sv. Ante i Staroj pravoslavnoj crkvi na Baščaršiji.

U Crkvi sv. Ante na Bistriku treba dati prilog i upali se svijeća i zamoli za pomoć. Uz to valja izgovoriti molitvu, bilo koju molilac zna, „samo da je iz srca“. Franjevci su u Bosni i Hercegovini prisutni u kontinuitetu preko 700 godina i uživaju nepodijeljeno poštovanje stanovnika bez obzira na vjersku ili nacionalnu pripadnost.

U Staroj pravoslavnoj crkvi na Baščaršiji treba dati prilog i provući se ispod stola na kojem se nalazi kovčeg sa neuništivim tijelom djeteta. Najčešće želje su za zdravlje drugih i djece, odgoj, učenje i slično. Ljudi vjeruju da dio snage kojom bog čuva ovo dječije tijelo od uništenja prelazi i na njih i prati ih do rješenja njihovog problema.

Veoma je važno znati da u čitavoj historiji Bosne i Hercegovine i Sarajeva nikada nije zabilježen sukob između njegovih stanovnika na vjerskoj ili na nacionalnoj osnovi. Pogromi na vjerskoj ili u novije doba, na nacionalnoj osnovi uvijek su bili inicirani i vođeni izvana. Istovremeno Bosna i Hercegovina je u srcu Evrope (geografski srednje-evropska zemlja) i naša baština je i baština Evrope.

EU zvaničnici su se javno oglasili da imaju u vidu da jačanje nacionalističkih strasti danas, kroz malograđanske populističke politike u Bosni i Hercegovini i susjednim zemljama, ali i u nekim od zemalja EU, je korak nazad u mračno doba evropske historije. Sigurno je da stanovnici navedenih država nisu netolerantni divljaci, već su to populistički programi političke i vjerske elite sklone krajnje desno-fašistoidnim idejama.

Postoji opasnost da ova tradicija vremenom isčezne, ali se nadamo da se to neće desiti i da će to ostati bitna karakteristika dovoljnog broja stanovnika Bosne i Hercegovine i Sarajeva, civilizacijskih sljednika slavne bosanskohercegovačke kulturne tradicije.

(DEPO PORTAL)