www.upoznajtesvijetokonas.com

Butmirska kultura neolita iz III milenija pr.n.e., nazvana po nalazištu u sarajevskom Butmiru, u odnosu na sve tadašnje kulture u Evropi odlikuje se originalnim oblicima posuda, specifičnim ornamentalnim sistemom i bogatom i raznovrsnom plastikom. Opsežna iskopavanja u 3 m debelom kulturnom sloju su počela 1893. godine.

Metalno doba, II milenij pr.n.e. je vrijeme naseljavanja velikog ilirskog naroda Desidijata na Gradcu kod Kotorca, Soukbunaru, Zlatištu i Debelom brdu na obroncima današnjeg Sarajeva. Malo potom naseljene su i druge uzvisine oko Sarajeva, Gradina iznad Bistričkog potoka, Gradina na Bakijama, dolina Koševskog potoka, Obhodža i Nahorevo. Iliri su znali obrađivati bakar, zlato i srebro, a kasnije i željezo. Pri kopanju su se služili pijucima i maljevima, a zdrobljena ruda se talila u posebno izgrađenim pećima. Kalupi za lijevanje su bili pretežno kameni. Zahvaljujući tom oružju Iliri su se odupirali Rimljanima skoro 250 godina. Nakon sto je Rimsko carstvo osvojilo svu tada poznatu Evropu i Mediteran, tek 9-e godine n.e. osvojen je i Ilirik. Tada je pala posljednja velika ilirska utvrda Arduba (vjerovatno današnji Vranduk).

Metalno doba, II milenij pr.n.e. je vrijeme naseljavanja velikog ilirskog naroda Desidijata na Gradcu kod Kotorca, Soukbunaru, Zlatištu i Debelom brdu na obroncima današnjeg Sarajeva

Antičko doba i urbani razvoj gradova je počeo gradnjom rimskih cesta. U dolini rijeke Trešanice kraj Konjica pronađen je miljokaz sa natpisom DIVO AVG(usto) što je najstarije epigrafsko svjedočanstvo da je gradnja cesta u rimskoj provinciji Dalmaciji počela još za života imperatora Augusta (27. pr.n.e. – 14. n.e.), a nastavljena u doba Tiberija (14. – 37. n.e.). Rimske ceste su polazile iz Salone (Split), Narone (delta Neretve) i Epidaurusa (Cavtat kraj današnjeg Dubrovnika). Glavna cesta je vodila iz Salone današnjim Sarajevskim poljem od kolonije AQUAE S. (vjerovatno Sulfurae, u srcu današnje Ilidže, najveći rang grada poslije Rima) do današnje Alipašine džamije, gdje se uz Koševski potok račvala današnjom Alipašinom ulicom na sjever za Panoniju, a produžavala Titovom ulicom preko Pašinog brda i Sokoca za Argentariju (današnja Srebrenica) i istočne krajeve.

Ostaci antičkog Sarajeva, čije nam je ime nepoznato, otkriveni su u dijelu grada od velikog parka do Tehničke škole. Raspored rimskih nalaza uglavnom prati dvije savremene gradske arterije: Titovu i Alipašinu ulicu sa produžetkom prema Skenderiji (prof. Enver Imamović). Na Marijin Dvoru je utvrđena poštanska stanica i konačište, a dvije ciglane kraj mosta Suade Dilberović i Olge Sučić. Uz Koševski potok otkrivena je radionica keramičkih proizvoda i keramičkih cijevi za podno grijanje (hypocaustum – antički uređaj za grujanje stanova i kupaonica toplim zrakom), a ostaci rimskih vila su otkriveni u današnjoj ulici Danijela Ozme i Koševskoj strani Gorice. Na mjestu bivše kasarne (danas Kampus UNSA) i tehničke škole nalazila se antička nekropola. Na rimske tragove se naišlo i na Baščaršiji, Švrakinom selu, Stupu i Hrasnici. Početkom VI stoljeća na Debelom brdu iznad Sarajeva je nastao rimski refugij (utvrđeno sklonište).

Ostaci antičkog Sarajeva, čije nam je ime nepoznato, otkriveni su u dijelu grada od velikog parka do Tehničke škole. Raspored rimskih nalaza uglavnom prati dvije savremene gradske arterije: Titovu i Alipašinu ulicu sa produžetkom prema Skenderiji 

Rušilački nalet Slavena (VII stoljeće) uništava tekovine antičke civilizacije i na mjestima gdje su nekada stajale vile oslikanih zidova, podni mozaici, zgrade zagrijavane podnim grijanjem, sa vodovodima i kanalizacijom, grade kolibe od pruća, torove i štale. Poslije toga trebalo je da prođe skoro čitav milenij da Isa-beg Ishaković (1462.) udari temelje urbanog naselja, koje je po mnogo čemu odgovaralo onome iz rimskog doba. Dolaskom Osmanskog carstva koje je bilo sljednik Istočnog rimskog carstva dolazi stabilnost sistema i zakonitost.

Na širim prostorima današnjeg Sarajeva u srednjem vijeku se razvila župa Vrhbosna sa većim naseljem istog imena. U dokumentima Osmanskog carstva iz XV stoljeća, pominje se pod nazivima Stara Varoš ili Staro Trgovište. Čini se da je jezgro tog naselja bilo na ostacima rimskog naselja uz Koševski potok. Mnogi naučnici smatraju da je u Vrhbosni bilo sjedište latinske bestuanske biskupije, spomenute u VI stoljeću (prof. Džemal Čelić). 

Bilo kako bilo biskup Ponsa 1238/39. godine, gradi crkvu sv. Petra na Brdu iznad Vrhbosne (vjerovatno danasnje Brdo džamija ili Debelom brdu). Sačuvan je (Zemaljski muzej BiH) fragment oltara sa tekstom „Apostoli Petri (V)erbos“. Ugarski kralj Bela IV piše povelju 20 jula, 1244. godine, u kojoj govori o župi Vrhbosna i sjedištu biskupije i katedralnoj crkvi sv. Petra koja vjerovatno nikada nije dovršena. Polovinom XIII stoljeća, bosanska biskupija, iz političkih i drugih razloga, seli u Đakovo (današnja Hrvatska), odakle se vraća tek dolaskom A-U Monarhije 1878. godine. Tih 600 godina dobri bosanski franjevci su bili jedini čuvari katoličke baštine. Ne ulazeći u razloge potrebno je pomenuti činjenicu da je teritorija moćnog feudalca Pavla Radinovića, pripadnika Crkve bosanske, predana u vlast Osmanskom carstvu najkasnije od 1451. godine (12 godina prije osvajanja Bosne 1463.).

Na širim prostorima današnjeg Sarajeva u srednjem vijeku se razvila župa Vrhbosna sa većim naseljem istog imena. U dokumentima Osmanskog carstva iz XV stoljeća, pominje se pod nazivima Stara Varoš ili Staro Trgovište

Prvi popis stanovnika iz 1455. registrira naselje Vrhbosanje (Vrhboxenie) kojem je gravitiralo tri trga sa blizu 5.000 stećaka u 213 nekropola. To je prvi katastarski popis koji je sastavila osmanska administracija. Ishak-beg 1462. piše vakufnamu (popis zadužbina) prvi pouzdani dokument o graditeljskoj djelatnosti u vremenu Osmanskog carstva koje su urbani temelji Sarajeva kakvo danas poznajemo. Skender-paša Mihajlović 1499. planski oživljava Staru Varoš na ušću Koševskog potoka i gradi most koji narod naziva Skenderija. To je nukleus čaršije na Hisetima (hise – dio cjeline) prva planska parcelacija zemljišta u cilju izgradnje (prof. Džemal Čelić). U vremenu renesanse (quattrocento i cinquecento) grade se tri komponente urbanih struktura: džamije, mektebi, medrese, biblioteke i brojna turbeta i groblja; privredni objekti – hanovi, karavan-saraji, bezistani, daire, dućani, magaze; komunalni objekti: sahat-kule, vodovodi, stare česme i šadrvani, mostovi, hamamii i kućni hamamdžici.

Bosanskohercegovački historičari su svojevremeno primijetili da je, parafraziram: „sarajevska kotlina, sa dugom kulturno-političkom tradicijom odigrala presudnu ulogu u nastanku, razvitku i uobličavanju državne organizacije iako je centar uprave bio između Visokog i Zenice. Neolitsko naselje u Butmiru, ilirsko gvozdeno doba na obroncima današnjeg Sarajeva, rimska Ilidža – bogati razvijeni grad u rangu kolonije, Porfirogenitov grad Katera, biskupsko sjedište i katedralna crkva iz XIII stoljeća, Isa-begov popis stanovništva 1455. kao i Isa-begova vakufnama 1462. godine, su činjenice postojanja naselja u kontinuitetu. Skender-paša Mihajlović planski oživljava Staru Varoš 1499. na ušću Koševskog potoka. 

Napokon, Bosna i Hercegovina je jedina država na teritoriji ex. Jugoslavije i šire koja ima urađen (1988.) Arheološki leksikon u 7 tomova

Kada se zna da je za osnivanje biskupskog sjedišta bilo neophodno ispuniti nekoliko važnih preduvjeta (stvarne potrebe, odgovarajuća biskupska rezidencija, tj. veći grad, vjerovatno i sa dužom tradicijom, dakle, s ugledom za biskupsko sjedište, kao i specifičnost datog momenta), onda dobivamo zaokruženu sliku svih relevantnih faktora koji su se morali steći. Da se ne radi o usamljenoj i izoliranoj pojavi, pokazuju primjeri evropske srednjovjekovne povijesti. Veliki broj srednjovjekovnih državnih centara nastao je na sličnom području kao što je hrvatski Nin, srbijanski Beograd (antički Singidunum), engleski London, njemački Augzburg…“- (Dubravko Lovrenović, Avdo Sućeska, Ibrahim Tepić, Vlado Azinović, Istina o Bosni i Hercegovini, D.L. Srednjovjekovna bosanska država, Altermedia i NUBIM, Sarajevo, 1991.).

Epohalni nalazi kulturnog kontinuiteta Sarajeva od neolita, otkriće japodskog naselja u Bihaću i sojenica u Ripču, kao i antičke Argentarije (Srebrenica)… su bili teme Prvog kongresa arheologa i antropologa svijeta u Sarajevu, 1894. godine, koji su evropsku javnost informirali o djelatnostima Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine i provedenim istraživanjima. 

Napokon, Bosna i Hercegovina je jedina država na teritoriji ex. Jugoslavije i šire koja ima urađen (1988.) Arheološki leksikon u 7 tomova.  U lijevom i desnom krilu Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine, koji je još uvijek najstarija i najveća institucija kulture na Balkanu, nalaze se Odjeljenja sa bogatim prahistorijskim, antičkim i srednjovjekovnim zbirkama sa područja Bosne i Hercegovine. U sklopu ZMBIH su i Odjeljenja za etnologiju i Odjeljenja za prirodne nauke sa Geološkim, Zoološkim i Botaničkim odsjecima. Tu je i Botanički vrt star 113 godina. sa oko 1700 vrsta biljaka i zbirkom stećaka.

Za pisanje kolumne korišteni su i izvodi iz knjige (Z.B., Kulturno i prirodno naslijeđe Sarajeva, MIB, 2015.).

(DEPO PORTAL/ad)