Kolumnista DEPO Portala Zoran Bibanović svojevremeno je odgovarao poznatom francuskom piscu i filozofu Bernardu-Henryu Levyju, koji važi i za jednog od najvećih prijatelja BiH među svjetskim intelektualcima, na njegov tekst objavljen u julu 2014. godine u Huffington Postu o sukobima u Gazi, u kome je, između ostalog, poručio: Prestanite podržavati teroriste, nijedna država ne bi tolerisala ono što Izrael trpi!

Bibanovićev odgovor star više od devet godina, zbog aktuelnosti teme i, nažalost, novih ratnih eskalacija na Bliskom istoku, objavljujemo ponovo...

Ne bombarduju Jevreji palestinske civile niti Palestinci raketiraju Izrael. Odgovornost za bombardovanje Gaze je na legitimnoj Vladi Izraela, premijera Natanjahua, koji uporno zanemaruje mirovne procese, a odgovornost za raketiranje Izraela je na vojnom krilu Hamas-a koji kontroliše Gazu i koji je napravio legitimnu zajedničku vladu sa Fatahom.

Hamas je poručio da su legitimni cilj Izraelci, uključujući žene i djecu. Agencije javljaju da su žrtve raketiranja Hamasa 40 vojnika i 3 civila. Vlada Izraela je do sada ubila preko 1.000 civila (uključujući žene i djecu), ranila preko 6.000, a desetine hiljada Palestinaca ostavila bez kuća.

Gotovo dvomilenijumski odnos raseljene jevrejske dijaspore prema Palestini je bio da je Palestina sa grobom cara Davida, na brdu Cionu, samo duhovni centar judejstva. Istovremeno stoljećima se prakticiralo očuvanje vjerske individualnosti i poštovanje zakona zemlje domaćina u skladu sa učenjem Duhovne akademije u Jabnehu (Palestina) koja je utvrdila pravila života cijele jevrejske dijaspore.

Jevreji su živjeli raseljeni širom Mediterana pa tako i u Kordobskom kalifatu u današnjoj Španiji. Sve do osamdesetih godina XIX stoljeća u Palestini je živjelo desetak hiljada jevrejskih starosjedilaca (Sabre), a u susjednim arapskim i mediteranskim zemljama je istovremeno živjelo stotine hiljada Jevreja.

Nakon izgona iz španske postojbine (1492-1496) Jevreji masovnije dolaze na Balkan, a potom polovinom XVI stoljeća, u  Bosnu i Hercegovinu. Najveći centar na ovim prostorima im je bilo Sarajevo

Kordobski kalifat je svijet zadužio velikim ekonomskim i kulturnim tekovinama. Unijeli su vještačko navodnjavanje u zemljoradnji, donijeli u Evropu nove kulture biljaka (breskva, kajsija, narandža, pamuk, dud...), napredno stočarstvo (čuvene merino ovce), plemenite vrste konja, unaprijedili astronomiju, arhitekturu, filozofiju, muziku, medicinu, trgovinu, moreplovstvo... Sama Kordoba u tim vremenima je imala preko million stanovnika (300 džamija, 900 javnih kupatila, tridesetak sinagoga...). Maurski stil gradnje, pun sjaja i izrazite dekorativnosti (Alhambra...) i danas zadivljuje turiste u Španiji.

A onda su „pobožni“ vladari Ferdinand II (kralj Aragonije) i Isabella I (kraljica Kastilje) upotrijebili crkvu koja je rat protiv Kalifata proglasila za rat protiv nevjernika. Uvodi se španjolska inkvizicija (1483-1808) koja odmah vrši progon svih Jevreja, pokatoličenih Arapa, a potom ostaje kao stravično sredstvo apsolutizma u Evropi. Da se radilo o prostoj pljački vidljivo je po tome što su oduzimana imanja i pokatoličenih Arapa.

Crkva kroz cijeli srednji vijek pa sve do početka XIX stoljeća u kršćanskoj Evropi  nije volila čak ni pranje i kupanje. Kako je arapska i Osmanska vlast potiskivana, rušeni su hamami sa istim zanosom kao i džamije. U tim vremenima inkvizicija u Španiji je optuživala i dovodila na sud ljude za koje se sumnjalo da se kupaju – Hamdija Kreševljaković, Banje u Bosni i Hercegovini, 1952.

Nakon izgona iz španske postojbine (1492-1496) Jevreji masovnije dolaze na Balkan, a potom polovinom XVI stoljeća, u  Bosnu i Hercegovinu. Najveći centar na ovim prostorima im je bilo Sarajevo, gdje je bila  sinagoga (1581) i sjedište rabina. Jevreji su iz Španije ponijeli ključeve svojih kuća koji se i danas čuvaju kao porodične vrijednosti. U španskom gradu Toledu, u muzej kući mističnog slikara El Grecoa, danas je izložena arhiva, iz koje je vidljivo, da je slikar redovno plaćao kiriju nekom Altarcu u Sarajevu, iako mu je kuća bila poklonjena od vlasti Toleda.

Oko tri hiljade muslimana je provalilo zindan i oslobodilo Jevreje. U predstavki sultanu 249 najviđenijih građana Sarajeva potvrđuje nasilje i pohlepu paše. Sultan je svrgnuo Ruždi-pašu i odveo ga u Istanbul kao sužnja

Poseban značaj za kulturu Jevreja predstavlja „Sarajevska Hagada“ koju je ispisao krasnopisom  i bogato iluminirao, na prerađenoj tankoj koži, nepoznati autor oko 1350. godine, u Španiji. U Hagadi se nalaze molitve, anegdote, psalme, himne, a u središtu je kazivanje o izlasku i oslobođenju Jevreja iz egipatskog ropstva. Original Hagade se čuva u Zemaljskom muzeju u Sarajevu.

Najljepši izložbeni prostor na Zapadnom Balkanu nalazi se u najstarijoj sinagogi u Bosni i Hercegovini, Velikom hramu (1581), u kojem je prikazan veliki civilizacijski doprinos Jevreja razvoju Sarajeva i Bosne i Hercegovine.

Prvu jevrejsku mahalu u Čaršiji je osnovao bosanski namjesnik Sijavuš-paša, pa je po njemu prozvana Sijavuš-pašine daire. On ju je poklonio Jevrejima da tu stanuju. Kompleks je sadržavao veliki kameni han za stanovanje, pojedinačne kuće i spomenuti sefardski hram okružen zidom. Jevreji su mahalu nazivali Kortiž (Cortes – skupina), a ostali građani Velika avlija.

Vrata Kortiža se nisu nikad zaključavala. Sefardski hram podignut u Velikoj avliji Jevreji su nazivali Il Kal Grande (Veliki hram).

Priča o rav (nadrabinu) Moši Danonu i desetorici jevrejskih prvaka je priča o Sarajlijama i upravljačima Bosnom (1820) kada je možda po posljednji put “Ahdnama” potegnuta kao argument u odbrani hrišćana i Jevreja. Ruždi-paša je bacio u okove Mojsija Danona i desetoricu Jevrejskih prvaka i tražio za otkup 500 kesa groša. Oko tri hiljade muslimana je provalilo zindan i oslobodilo Jevreje. U predstavki sultanu 249 najviđenijih građana Sarajeva potvrđuje nasilje i pohlepu paše. Sultan je svrgnuo Ruždi-pašu i odveo ga u Istanbul kao sužnja – vidi, priča o Mehmed Ruždi-paši.

Na istom prostoru preko 400 godina stoje jedni uz druge džamije, crkve i sinagoge, biblioteke i zbirke ikona, a u dućanima su djelovali jedan uz drugog Srbin, Bošnjak, Hrvat i Jevrej… bez ijednog pogroma i krupnog ekcesa koji bi pokrenuo sukob

Iz perioda osmanske dominacije sačuvani su ili izgrađeni  i veoma značajni spomenici drugih konfesija kao što su pravoslavne crkve Lomnica, Paprača, Tavna, Ozren, Gomionica, Žitomislići, Zavala, Dobričevo, franjevački samostani i jevrejske sinagoge i stara groblja.

Na istom prostoru preko 400 godina stoje jedni uz druge džamije, crkve i sinagoge, biblioteke i zbirke ikona, a u dućanima su djelovali jedan uz drugog Srbin, Bošnjak, Hrvat i Jevrej… bez ijednog pogroma i krupnog ekcesa koji bi pokrenuo sukob – Džemal Čelić.

Veoma važan podatak je da Jevreji u Sarajevu i drugim gradovima u BiH, nikada nisu živjeli u posebnim getima (odvojenim kvartovima).

Sarajevsko Staro jevrejsko groblje je jedinstveno u svijetu po neuobičajeno oblikovanim spomenicima i drugo je po veličini i važnosti u Evropi, poslije groblja u Pragu.

Sedamdesetih godina XIX stoljeća, sarajevski jevreji Sefardi  podižu u neposrednoj blizini Velikog hrama novu sinagogu poznatu kao „Novi hram“ kao i manju bogomolju na Mejtašu.

U vremenu Austro-Ugarske u Bosnu i Hercegovinu doseljava veći broj Jevreja iz Njemačke i Istočne Evrope poznatih pod imenom Aškenazi (Eškenazi) koji na lijevoj obali Miljacke 1902. godine, podižu hram po projektu arhitekte Karla Paržika.

Između dva svjetska rata u Sarajevu (1926/30)  sarajevski Sefardi grade jedan od najvećih hramova u Evropi – Templ (danas BKC) po projektu zagrebačkog arhitekte Rudolfa Lubinskog.

Moja malenkost je svjedok organiziranog  uništavanja imena ubijenih Jevreja na Vracama od strane veće grupe osoba koja je svojim načinom oblačenja svima upućivala poruku da je „duboko religiozna”.

Polumilenijska tradicija zajedničkog života različitih vjerskih zajednica u  Sarajevu, ranjena je fašističkim pogromom (1941-45) u Drugom svjetskom ratu, kada je mučeno pa ubijeno ili stradalo u fašističkim kazamatima preko 11.500 građana Sarajeva, od toga većim dijelom građana jevrejske nacionalnosti. Knjiga stradanja smještena je na galeriji muzeja sa popisom 6.000 imena sarajevskih Jevreja, žrtava fašističkog terora i 6.000 imena stradalih u drugim krajevima Bosne i Hercegovine. Tako je nestala velika jevrejska zajednica u Sarajevu.

Od 82.000 Jevreja, koliko ih je bilo u Jugoslaviji početkom 1941. godine, okupator i njegove sluge, ustaše i četnici, su ubili 64.500 osoba. U NOB-u je učestvovalo oko 4.500 Jevreja, a poginulo je više od 1.300 osoba. Oko 150 Jevreja su nosioci „Partizanske spomenice 1941 godine”, a deset su narodni heroji: Isa Baruh, Nisim Baruh, Pavle Štajner-Goranin, Drago Štajnberger, Moša Pijade, Pavle Pap, Voja Todorović-Lerer, Ovadija Estrea, Ilija Engel i Robert Domanji.  

Tradicija zajedničkog života  je još teže ranjena, fašističkim projektom raseljavanja etničkih zajednica u posljednjem ratu (1992-95), na kraju XX stoljeća, kada je od neselektivnog bombardovanja i pucanja po gradu i na linijama opsade, od strane Vojske Republike Srpske, ubijeno 11.541 Sarajlija, svih nacionalnosti. Ono što nisu uništile granate, uništila je (uništava i danas) instalirana vladajuća klika. Moja malenkost je svjedok organiziranog  uništavanja imena ubijenih Jevreja na Vracama od strane veće grupe osoba koja je svojim načinom oblačenja svima upućivala poruku da je „duboko religiozna”. Spomen park Vraca (spomenik žrtvama fašizma iz II sv. rata) do danas nije obnovljen, a nema ni spomen obilježja civilnim žrtvama iz posljednjeg rata. Povratak jevreja u Sarajevo, kao i drugih naroda, teče sporo. Obnovljen je Stari hram (koji ponovo djeluje kao sinagoga), kao i Aškenaska sinagoga i kapela na Starom jevrejskom groblju.

Odgovornost Vlade Izraela je što i dalje bezočno upotrebljava religiju pozivajući se na stare judejske proroke iz babilonskog ropstva da im je Bog obećao tu zemlju

Prvi idejni poziv za stvaranje države (današnji Izrael) uputio je njemački Jevrejin Mojsije Hes (Moses Hess) koji se u Francuskoj i Engleskoj upoznao sa Marksom i Engelsom. Hes je bio pristalica mirnog društvenog preobražaja jevrejskog duštva što je izložio u brošuri „Rim i Jerusalim“, 1862. godine. Drugi je bio ruski Jevrejin Mojsije Lab Lilijenblum (Moise Leib Lilienblum), treći ruski rabin Cvi Kališar, a četvrti i najvažniji dr. Leo Pinsker (1821-1888) iz Odese koji je živio u vremenu liberalne vladavine cara Aleksandra II. Nakon ubistva cara Aleksandra II i masovnog pogroma Jevreja, Pinsker odustaje od objavljivanja programske brošure „Autoemancipacija“ na ruskom jeziku i razrađuje teze o nemogućnosti opstanka Jevreja prilagođavanjem ruskom društvu – Velimir Šobajić, Jevrejstvo i Izrael, BIGZ i Mladinska knjiga, Ljubljana, 1981.

U prvoj polovini XX stoljeća, a posebno u toku Drugog svjetskog rata cionistički pokret je pod vidnom zaštitom engleske administracije izgrađivao autohtone samoupravne mehanizme koji su bili zametak buduće jevrejske države. Stvaraju se udarne elitne trupe koje su imale oko 3.000 boraca, a iz kojih izrasta elitni vojni kadar buduće izraelske vojske. Dok su jevrejske terorističke grupe „Lehi“ i „Irgun“ remetile englesko-jevrejske odnose, jevrejske formacije „Hagana“, „Histadrut“ i drugi sarađuju sa Britancima. U ratu za nezavisnost ističe se mladi sarajlija David Elazar koji ubrzo postaje general, a potom načelnik Generalštaba Izraela.

Kratkotrajni rat iz 1948. godine, nove jevrejske pobjedničke države protiv agresorskih elitnih jedinica Arapske legije kojom su komandovali (Arapskom legijom) engleski oficiri imao je za posljedicu oko 800.000 izbleglih Palestinaca. Od tada pa sve do danas, nakon mnogobrojnih ratova i manjih sukoba koji su za posljedicu imali uvjek nove izbjegle Palestince, jedino ozbiljno pitanje koje se postavlja je kako vratiti i obeštetiti palestinske izbjeglice.

Da li je anarhistička teorija o društvu „borba svih protiv svih“ iz druge polovine XIX stoljeća, rješenje za savremeni svijet?

Današnji snimci, koji prikazuju kako cijele skupine kuća u Gazi lete u zrak nakon eksplozije granata visoke razorne moći, su dokaz kriminalne aktivnosti Vlade Izraela. Bombardovanje civilnih ciljeva je zločin, kao što je zločin i nasumično raketiranje Hamas-a. Zločin Vlade Izraela je tim veći jer se bombarduje opsjednuto područje Gaze u kojem se Palestinci drže u nevjerovatnom zarobljeništvu i koje je opkoljeno jednim od nekoliko najvećih izgrađenih zidova u historiji svijeta. Zbog toga je zločin Hamas-a obrnuto proporcionalan veličini zločina Vlade Izraela. Odgovornost Vlade Izraela je što i dalje bezočno upotrebljava religiju pozivajući se na stare judejske proroke iz babilonskog ropstva da im je Bog obećao tu zemlju. Istu (ne)odgovornost dijele i režimi koji preko pola stoljeća žele propast Izraela, a gube ratove i Palestinu svode na imanentno islamsko pitanje.

Kako će se danas civilizirani svijet odbraniti od brutalne sile mnogih malih i super velikih zemalja? Da li je anarhistička teorija o društvu „borba svih protiv svih“ iz druge polovine XIX stoljeća, rješenje za savremeni svijet? Naravno da nije.

Stvaranje palestinskih državotvornih institucija je pretpostavka za obuzdavanje vlastitih radikala i izraelske gramzljive ekspanzionističke politike koja onemogućava stvaranje civilizirane države Izrael. Stvaranje palestinskih institucija je i pretpostavka za ostvarenje pravednog mira i buduća sudska gonjenja odgovornih za počinjene ratne zločine koji neće nikada zastariti.

Napokon, najveća pomoć i solidarnost sa obespravljenim narodima je zaustavljanje sunovrata naše vlastite države Bosne i Hercegovine tako što ćemo na narednim izborima reći zbogom protagonistima propalih politika.  Živi bili pa i to doživjeli.

Stavovi izrečeni u ovom tekstu odražavaju autorovo lično mišljenje, ali ne nužno i stavove DEPO Portala.

(DEPO PORTAL/ad/Foto:Arhiv)