Nedaleko od čuvenih Pasuljanskih livada u Srbiji, tridesetak kilometara od Ćuprije i isto toliko od Despotovca, (gdje su oni koji su u Srbiji služili nekadašnju vojsku neizostavno proveli po dvije-tri sedmice na terenskim vojnim vježbama na tom vojnom poligonu) na padinama planine Južni Kučaj, nalazi se jedna od najstrašnijih lokacija iz Drugog svjetskog rata. Zove se Mijajlova jama. Odavno je niko ne obilazi jer lokalno stanovništvo iz okolnih sela smatra je ukletim mjestom, koje nije lijepo ni spominjati, a kamoli pohoditi. 
 

U vrijeme Drugog svjetskog rata tim krajem Srbije gospodarili su četnici čuvenog četničkog komandanta, kapetana Mihaila Čačića. Četnici su u tu zloglasnu jamu, duboku 130 metara, do oslobođenja Srbije bacili više od hiljadu ljudi, uglavnom simpatizera partizanskog pokreta, članova njihovih porodica, civila koji su se bilo čim zamjerili četničkim glavešinama i – nekoliko desetina savezničkih pilota, oborenih nad istočnom Srbijom. Na samom ulazu u jamu stoji spomen ploča, danas jedva čitljiva, na kojoj je sve to zapisano. 
 

Kako su se saveznički piloti našli u toj jami ako današnja srpska istoriografija pravi mit od akcije spašavanja pilota, koju su izveli četnici Draže Mihailovića, danas poznate kao “Operacija Halyard”? 
 

U prve dvije godine rata, kad su četnički komandanti u Srbiji već razvili široku saradnju sa komandama njemačkih okupacionih jedinica, bila je raširena praksa  da četnici zarobljene savezničke pilote (čije misije u to vrijeme nisu bile ni približno česte kao od polovine 1943. godine) predaju Nijemcima uz obavezan jezivi “otkup”  - iz njemačkih intendantura dobivali su zauzvrat rižu, makarone, konzerve, duhan i ponešto oružja i opreme. Dokumenti i zapisnici o tim “primopredajama” zapisani su u arhivama njemačkih jedinica u to vrijeme stacioniranih u istočnoj Srbiji. 
 

Ta “unosna trgovina” četnika sa njemačkim komandama je, međutim, od početka imala jednu veliku manjkavost. Oprezni vođa četničkog pokreta Draža Mihailović, nekadašnji obavještajac, vrlo brzo je došao do zaključka da bi to moglo jako štetiti njegovoj poziciji. Bilo je to vrijeme kad su ga štampa i javnost u Americi i Velikoj Britaniji nazivali “prvim gerilcem porobljene Evrope” i zakivali u zvijezde pripisujući vojne uspjehe partizanskog pokreta četnicima. Shvatio je vrlo brzo – ako dođe do bilo kakve razmjene zarobljenika između njemačkih i savezničkih komandi, piloti koje su četnici predali Nijemcima bili bi nesumnjivi svjedoci njegove bliske saradnje sa njemačkim snagama, a da se i ne govori o tome kako bi na zapadu odjeknula svjedočenja pilota da su ih Nijemcima predali baš četnici. 

Od jeseni 1943. godine politička pozicija Dragoljuba Mihailovića se dramatično promijenila. Britanska vlada je na osnovu nepobitnih dokaza utvrdila da četnici ne samo da nisu bili akteri velikih vojnih operacija protiv njemačkih snaga u Jugoslaviji, kako su to više od dvije godine prenosili zapadni mediji, nego su direktno sarađivali, a često i sadejstvovali s njemačkim jedinicama

Svjestan da se ta praksa mora odmah zaustaviti, u proljeće 1943. godine, nekako baš u vrijeme bitke na Neretvi, sa svog isturenog komandnog mjesta u Gornjem Lipovu kod Kolašina uputio je strogo naređenje svojim komandantima u Srbiji kojim zabranjuje izručivanje zarobljenih savezničkih pilota njemačkim komandama. Bilo je to, ustvari, potpisivanje smrtne presude pilotima koji su poslije te naredbe, tražeći partizanske jedinice nakon rušenja njihovih aviona, završili u četničkim šakama. Umjesto predaje Nijemcima, koju je Mihailović strogo zabranio, četnici su strijeljali nekoliko desetina savezničkih pilota, među njima i one koji su postali žrtve zloglasne Mijajlove jame. 
 

Od jeseni 1943. godine politička pozicija Dragoljuba Mihailovića se dramatično promijenila. Britanska vlada je na osnovu nepobitnih dokaza utvrdila da četnici ne samo da nisu bili akteri velikih vojnih operacija protiv njemačkih snaga u Jugoslaviji, kako su to više od dvije godine prenosili zapadni mediji, nego su direktno sarađivali, a često i sadejstvovali s njemačkim jedinicama. Britanski premijer Vinston Čerčil je, govoreći pred britanskim parlamentom, predočio dokaze o direktnoj saradnji četnika s njemačkim okupacionim snagama i potvrdio da Mihailović, uprkos znatnoj vojnoj pomoći u materijalu i oružju koju su mu Britanci upućivali i uprkos stalnim britanskih zahtjevima da krene u borbu protiv Nijemaca, za cijeli rat nije organizovao nijednu vojnu operaciju protiv njemačkih snaga, čak ni diverziju na životno važnoj pruzi koja je od Beograda preko južne Srbije vodila prema Solunu i koja je doslovno bila arterija njemačke vojske o tom dijelu svijeta, pogotovo u vrijeme velikih operacija na frontu u sjevernoj Africi. 
 

Suočen s nepobitnim dokazima o četničkoj saradnji s Nijemcima, iako gorljivi antikomunista, Čerčil prekida svaku komunikaciju s Mihailovićem i okreće se u potpunosti Narodnooslobodilačkoj vojsci. U partizanski Vrhovni štab šalje dvije visoke vojne delegacije, i to u vrijeme najžešćih borbi na Sutjesci i neposredno nakon toga. U drugoj delegaciji je bio i njegov rođeni sin Randolf. Draža Mihailović ostaje sam, ogoljen i razobličen, i to od onih koji su stvorili mit o njegovoj herojskoj borbi protiv njemačkog okupatora.

      
Već polovinom 1943. pa sve do druge polovine 1944. godine velike bombarderske misije savezničke avijacije znatno su intenzivirane. Savezničke eskadrile gotovo svakodnevno su bombardovale oblast naftonosnih polja oko Ploeštija u Rumuniji, s kojih se njemačka armija u najvećoj mjeri snabdijevala gorivom. Od ljeta 1943. pojačani su i napadi na komunikacije od Soluna do Beograda, kojima su se snabdijevale njemačke divizije u Grčkoj, a 1944. godine nastojale se povlačiti prema srednjoj Evropi kad je već bilo jasno da će Njemačka biti primorana da se brani na sopstvenom pragu od žestokog sovjetskog prodora prema zapadu. 

Ostavljen od Britanaca, raskrinkan u zapadnim komandama i svjestan da će uskoro biti lišen njemačke zaštite i podrške, zaigrao je na novu kartu. Naredio je svim svojim komandantima u Srbiji da se najbolje i najtolerantnije odnose prema savezničkim pilotima koji se nađu na teritoriji pod kontrolom četnika i da im obećaju brzu evakuaciju

Povećanje broja borbenih letova savezničkih aviona dovelo je i do znatno većih gubitaka, pa je nad Jugoslavijom, odnosno uglavnom nad Srbijom, u to vrijeme oboreno oko 2 hiljade i 500 savezničkih aviona i drugog letačkog osoblja iz srušenih bombardera. Više od dvije hiljade pilota došlo je na teritoriju pod kontrolom partizana, pa su spašavani i putem već uspostavljenih letačkih ruta otpremani u savezničke komande u Italiji, odakle su se vraćali u svoje jedinice. 
 

Iako nije vjerovao da će Crvena armija u svom pohodu prema Njemačkoj preći na teritoriju Jugoslavije, Mihailoviću je bilo jasno sa se njemačka vojska povlači i da će se on za kratko vrijeme sa svojim korpusima, demoralisanim i uzdrmanim još na Neretvi, suočiti sa moćnim partizanskim divizijama, koje su, prvo preko Sandžaka, a onda i iz drugih pravaca, ulazile na teritoriju Srbije. Ostavljen od Britanaca, raskrinkan u zapadnim komandama i svjestan da će uskoro biti lišen njemačke zaštite i podrške, zaigrao je na novu kartu. Naredio je svim svojim komandantima u Srbiji da se najbolje i najtolerantnije odnose prema savezničkim pilotima koji se nađu na teritoriji pod kontrolom četnika i da im obećaju brzu evakuaciju. 
 

Preko radio-stanice u Istanbulu, za koju Britanci nisu znali, zatražio je od dugogodišnjeg kraljevskog ambasadora u Vašingtonu Konstantina Fotića da iskoristi svoje iznimno dobre i razgranate veze sa visokim američkim funkcionerima i senatorima kako bi osigurao podršku američkih snaga za izvlačenje savezničkih pilota koji se spuste na četničku teritoriju, a posebno da tu operaciju u američkoj štampi predstavi kao misiju velikih razmjera u kojoj četnici masovno spašavaju američke pilote.
 

Fotićeve veze su tokom cijelog rata bile izuzetno pouzdane, sezale su do samih vrhova američke administracije, pa su mnogi visoki funkcioneri, čak i kad je Čerčil objelodanio dokaze o punoj četničkoj saradnji sa Nijemcima, ostali neutralni u tom britanskom okretanju prema partizanskom pokretu. Fotić je ubrzo naišao na pozitivan odjek, pa je Mihailoviću obećao medijsku podršku. Tako se četničko vođstvo ponovo našlo u situaciji da ima veze sa uticajnim zapadnim, ovog puta američkim krugovima, koji su se, u toj posljednjij fazi rata, više orijentisali na antisovjetske i antikomunističke vizije nego na već izvjesnu pobjedu protiv Njemačke. Bojeći se da će partizanski pokret osigurati sovjetsku dominaciju nad Jugoslavijom, spremno su se okrenuli toj pruženoj ruci Draže Mihailovića.

Dragoljubu Mihailoviću se taj trgovački mentalitet vođenja rata, razapetog između Nijemaca i Britanaca, nije isplatio. Trgujući svim, od makarona i konzervi do savezničkih pilota, završio je onako kako je završio. Ni ovakvi naivni  kinematografski poduhvati, kakve nam servira Radoš Bajić, ne mogu promijeniti istorijske činjenice. Dovoljno je samo zaviriti u njemačke i talijanske arhive, pa već na prvim stranama vidjeti gdje je bio i šta je tokom rata radio čovjek koji se hvalio kako je prvi u porobljenoj Evropi digao ustanak protiv Nijemaca, a koji je, zamislite apsurda, u isto vrijeme partizane optuživao za preuranjeni i nepotrebni ustanak

U nekoliko meseci 1944. godine sa nekoliko improvizovanih aerodroma, uglavnom onom u selu Pranjani, blizu Ravne Gore, otpremljeno je više od 500 oborenih, mahom američkih pilota – prema četničkim izvorima čak 800. Igrajući svoju sračunatu igru, Mihailović je i tu operaciju nastojao prikazati kao iznimni vojni poduhvat iako je broj pilota koje su četnici spasili i evakuisali u posljednjoj fazi rata višestruko manji nego što su to učinili partizani.  Politički je nagrađen. Američki vojni krugovi su u njegov štab 26. avgusta 1944. godine poslali pukovnika Roberta Mek Dauela, obavještajca koji je toliko stajao na strani Mihailovića i agitovao za četnike da je na zahtjev Britanaca njegova misija povučena već polovinom septembra. Ipak, taj obavještajni oficir toliko je odugovlačio svoj povratak da je ostao u Mihailovićevom štabu sve do prelaska u Bosnu u bijegu pred partizanima i Rusima iz Srbije u posljednjoj fazi rata. 
 

Upravo ta vojna operacija evakuacije američkih pilota središte je priče filma “Heroji Halijarda”, koji je snimio poznati glumac i režiser Radoš Bajić, čiji je režiserski opus usmjeren isključivo na rehabilitaciju i veličanje četnika u Drugom svjetskom ratu. Tvorac opskurnog serijala “Ravna Gora” koji vrvi ne samo istorjskim falsifikatima, nego i brojnim nelogičnostima, koje se ni vremenski ni zdravorazumski ne poklapaju sa onim što piše u savezničkim, a pogotovo njemačkim i italijanskim arhivama, ide korak dalje. I ovim filmom nastoji dati izrazito pozitivan obol jednom dokazano kolaboracionističkom, kvislinškom  pokretu, potpuno zamagljujući kontekst u kojem su se ti događaji odvijali i upadljivo nastojeći isključiti ulogu partizanskog pokreta. 
 

Dragoljubu Mihailoviću se taj trgovački mentalitet vođenja rata, razapetog između Nijemaca i Britanaca, nije isplatio. Trgujući svim, od makarona i konzervi do savezničkih pilota, završio je onako kako je završio. Ni ovakvi naivni  kinematografski poduhvati, kakve nam servira Radoš Bajić, ne mogu promijeniti istorijske činjenice. Dovoljno je samo zaviriti u njemačke i talijanske arhive, pa već na prvim stranama vidjeti gdje je bio i šta je tokom rata radio čovjek koji se hvalio kako je prvi u porobljenoj Evropi digao ustanak protiv Nijemaca, a koji je, zamislite apsurda, u isto vrijeme partizane optuživao za preuranjeni i nepotrebni ustanak. Tek taj mit je prava smijurija - kako će neko, ko sebe naziva “prvim gerilcem porobljene Evrope”, za preuranjeni ustanak i avanturističku akciju optuživati nekog drugog???

Stavovi izrečeni u ovom tekstu odražavaju autorovo lično mišljenje, ali ne nužno i stavove DEPO Portala. 

(DEPO PORTAL/dg)