Priredila: Dina GANIBEGOVIĆ

Udruženje za kulturu i umjetnost CRVENA, pokrenulo je fundraising kampanju Što je nama naša borba dala?, kako bi sakupila, istražila, analizirala i dijelila informacije o radu Antifašističke fronte žena (AFŽ), te ih predstavila u obliku rastućeg online arhiva.

Antifašistička fronta žena, osnovana 6. 12. 1942. godine u Bosanskom Petrovcu, na izvanredan je način pridonijela borbi protiv fašizma, općoj ravnopravnosti žena, ali i slobodi i emancipaciji jugoslavenskog društva u cjelini.  

Službena povijest nudi ograničene informacije o doprinosu žena narodnooslobodilačkoj borbi tokom Drugog svjetskog rata, a činjenica je da joj se pridružilo više od 100.000 žena, u ulozi vojnikinja, bombašica, službenica hitne pomoći, medicinskih sestara, kuharica, kurirki, delegatkinja, političkih komesarki, zapovjednica i stranačkih liderica. Rat im je dao priliku da stupe u javnu i političku sferu. Žrtva koju su podnijele morala je biti nagrađena, pa su tako 1945. godine žene ostvarile pravo glasa, a ženska prava 1946. godine uvrštena su u Ustav SFRJ, označavajući rodnu ravnopravnost u svim sferama državnog, ekonomskog i društvenopolitičkog života.

Međutim, unatoč službenoj ravnopravnosti koja je odgovarala socijalističkoj ideji prema kojoj se stupanj civilizacije određuje pozicijom žena u društvu, realnost je bila drugačija. Nova socijalistička žena bila je zapravo vrlo umorna, žonglirajući između posla, porodice i domaćinstva, volontirajući na izgradnji cesta, a vremena za političku aktivnost ostalo bi joj vrlo malo.

Antifašistička fronta žena je 1953. godine dovedena do gašenja pod izgovorom da takva vrsta organizacije prijeti povlačenju žena iz političkog života jer odaje dojam da se žene moraju boriti protiv čitavog društva kako bi ispunile svoja prava.

Želeći da odamo priznanje izuzetnim ženama koje su podnijele velike žrtve, donosimo vam 11 najpoznatijih žena proglašenih narodnim herojima.

Marija Bursać

Marija Bursać rođena je u Kamenici kod Drvara 2. augusta 1920. godine. Bila je partizanska bolničarka, bombaš Desete krajiške brigade i prva žena narodni heroj Jugoslavije. Kao polaznica domaćinskog kursa 1939, ona se uključila revolucionarnom omladinskom pokretu. Godine 1941. među prvima primljena je u SKOJ-evsku organizaciju, a februara 1942. godine primljena je u članstvo Komunističke partije Jugoslavije.

Marija je postala komesar III čete omladinske radne brigade u okviru tog bataljona. Bila je neustrašivi borac i neumorni pozadinski radnik, pa je izabrana je za predsjednicu seoskog odbora USAOJ-a i u Opštinsko i Sresko rukovotstvo AFŽ-a. U februaru 1943. prilikom formiranja Desete krajiške brigade, Marija je stupila u brigadu kao borac. Kao bolničarka i borac bombaš u borbama se isticala požrvtovanjem i hrabrošću. Prilikom okršaja u selu Golubiću, kod Knina, bila je prvi put lakše ranjena. Sredinom 1943. se razboljela od tifusa, ali se odmah po ozdravljenju vratila u jedinicu. Septembra 1943. godine u napadu na jako neprijateljsko uporište u selu Prkosima, koje je branilo nekoliko stotina njemačkih vojnika, Marija se kao bombaš našla u prvim redovima. U jednom od juriša smrtno je ranjena. Drugovi su je ponijeli do partizanske bolnice koja je bila udaljena 40 km. Marija je na nosilima pjevala i umrla prije dolaska u bolnicu.

Sahranjena je 23. septembra 1943. godine na brežuljku Spasovine u podnožju svoga rodnog sela. Na prijedlog Štaba Petog korpusa, Vrhovni štab NOV i POJ je 15. oktobra 1943. godine donio odluku o proglašenju Marije Bursać za narodnog heroja. To je bilo prvo proglašenje žene za narodnog heroja.

Danica Materić

Danica Materić je rođena 1921. godine u selu Trnići, kod Drvara. Učesnica je NOB-a i članica SKOJ-a od 1941, a članica KPJ od 1942. godine. Bila je članica Sreskog odbora AFŽ-a i Sreskog komiteta KPJ i zamjenica političkog komesara u Trećoj četi Četvrtog bataljona Desete krajiške brigade. Prilikom formiranja Desete krajiške brigade u januaru 1943. godine, Danica je učestvovala u dobrovoljnom uključivanju omladine u redove brigade, nakon čega joj je zatim dodeljena dužnost pomoćnice političkog komesara Treće čete Četvrtog bataljona, odnosno njenog partijskog rukovodioca.

U aprilu 1943. godine, u borbi protiv italijanskih i četničkih snaga, u selu Vrpolju kod Knina, njen bataljon vodio je teške borbe. Danica je tokom borbi dejstvovala kao bombaš. Kako su neprijateljske snage bile nadmoćnije, bataljon je morao da se povuče. Štiteći odstupnicu svojim borcima, Danica je teško ranjena i zarobljena. Odveli su ju u Knin i zlostavljali. Vodili su ju vezanu, nagu i ošišane glave kroz Knin da bi preplašili narod. Nakon mučenja su ju ubili. Za narodnog heroja proglašena je 27. novembra 1953. godine.

Đina Vrbica

Đina Vrbica rođena je 1913. godine, učesnica je NOB-a i narodni heroj Jugoslavije. U članstvo Komunističke partije Jugoslavije je primljena 1934. Već 1939. se uključuje u rad Komisije za rad među ženama pri PK KPJ za Crnu Goru. Godine 1940. je na Petoj pokrajinskoj konferenciji SKOJ-a za Crnu Goru, Boku i Sandžak izabrana za članicu Pokrajinskog komiteta. Poslije Aprilskog rata 1941. aktivno je učestvovala u organizovanju ustanka u Crnoj Gori, te u Trinaestojulskom ustanku.

Na Prvoj pokrajinskoj konferenciji Crnogorske omladine, novembra 1941, izabrana je za članicu Pokrajinskog i Izvršnog odbora. Marta 1942. godine, kao politički komesar Centralne bolnice, povlačila se sa partizanskim jedninicama iz Crne Gore prema zapadnoj Bosni. Bila je delegat na Prvoj konferenciji AFŽ-a održanoj decembra 1942. u Bosanskom Petrovcu kada je izabrana za članicu Centralnog odbora. U maju 1943.

Druga krajiška brigada, u kojoj je bila članica Politodjela, dobila je zadatak da olakša položaj glavne grupacije i Vrhovnog štaba. Poginula je u blizini sela Blatnice kod Teslića, 29. maja 1943. godine. Za narodnog heroja je proglašena 1953. godine.

Dragica Pravica

Dragica Pravica rođena je 28. oktobra 1919. u selu Bjelača kod Trebinja. Članica KPJ postala je u ljeto 1940. godine. Odmah poslije 27. marta 1941. vraća se u rodni kraj. Nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije, zajedno sa svojim starijim bratom Radom i ostalim komunistima, s mnogo poleta radila je na pripremama za oružanu borbu.

Poslije okupatorske ofanzive na slobodnu teritoriju u Hercegovini, maja i početkom juna 1942. godine, ostala je po partijskom zadatku u trebinjskom srezu. Ubrzo su je uhapsili četnici i mučili u zatvoru u Zupcima, a zatim predali talijanskim fašistima. U zloglasnom zatvoru "Kazbek" u Dubrovniku mučena je od 12. do 16. juna 1942, ali je fašisti nisu mogli slomiti. Držala se prkosno i herojski. Svojim držanjem, hrabrošću i ljudskom dostojanstvenošću zapanjila je mučitelje.

Ne mogavši iznuditi priznanje, usprkos svim poniženjima i užasnim mučenjima, Talijani su je vratili četnicima. U četničkom zatvoru u Ljubomiru kraj Trebinja mučena je desetak dana najstrašnijim mukama: bičevali su je do krvi, palili joj kožu i kosu, zalijevali rane solju. Kad joj je četnički komandant rekao da moli za milost, polumrtva se podigla i izdajniku pljunula u lice. Odmah zatim, bila je streljana zajedno s bratom Radom, 27. juna 1942. godine. Svojim držanjem zadivila je slobodarski narod Hercegovine i cijele zemlje. Bila je primjer hrabrosti, prkosa okupatoru i izdajnicima. Jedna je od prvih žena proglašena narodnim herojem 8. juna 1945. godine.

Lepa Radić

Lepa Radić rođena je 19. decembra 1925. godine u selu Gašnici, kod Gradiške. Bila je aktivistica Saveza komunističke omladine Jugoslavije i članica Komunističke partije Jugoslavije od 1941. godine. Iz ustaškog zatvora pobjegla je 23. decembra 1941. godine i stupila u partizane. Bila je borac Grbavačke čete Kozarskog odreda do proboja obruča na Kozari, jula 1942, a u augustu 1942. godine s borcima Odreda prešla je u Podrgmeč. Postala je članica Opštinskog komiteta KPJ. Išla je i kao borac u akcije.

U Četvrtoj neprijateljskoj ofanzivi, februara 1943. godine bila je zadužena za prenos ranjenika i organizaciju zbjega u Grmeču. Na partizane je tada napala nemačka 7. SS divizija „Princ Eugen“. Zbjeg je bio opkoljen. Na Nijemce je ispucala sve metke iz svog oružja. Junački se borila do posljednjeg metka hvatajući se u koštac sa Nijemcima. Nijemci su je savladali udarcima kundaka i vezali. Obratila se svezana zbjegu da se bori. S narodom je iz Grmeča provedena u Bosansku Krupu. Prije nego su joj natakli omču na vrat, uzviknula je: "Živjela Komunistička partija i partizani! Bori se, narode, za svoju slobodu, ne daj se zlikovcima u ruke! Mene neka ubiju, imaće ko da me osveti!".

Na gubilištu su joj govorili da će joj pokloniti život ako kaže ko su rukovodioci i komunisti među zarobljenim narodom. Lepa im je odgovorila: "Ja nisam izdajnik svoga naroda. Oni će se sami otkriti kad budu uništavali zlikovce kao što ste vi!". Imala je svega 17 godina kad su je objesili. Lepa Radić je bila najmlađi narodni heroj iz Potkozarja. Za narodnog heroja je proglašena 20. decembra 1951. godine.

Milka Bosnić

Milka Bosnić rođena je 1928. godine u selu Vrtoče kod Drvara. Pred fašistički desant na Drvar postala je skojevka. Milka je bila vrijedna djevojka i nije se ni po čemu razlikovala od mnogih mladih Drvarčanki koje su u to vrijeme svim srcem prišle rodnooslobodilačkom pokretu.

Za vrijeme fašističkog desanta na Drvar, 25. maja  1944. godine, Milka Bosnić učinila je izuzetan podvig koji predstavlja primjer herojstva omladine Jugoslavije u narodnooslobodilačkoj borbi.

Neposredno pred desant, u Drvaru je formirana tenkovska četa Prvog proleterskog korpusa. U toku borbe protiv neprijateljskih padobranaca jedan tenk našao se u opasnosti da ga neprijatelj uništiti. U jednom trenutku, Nijemci su na tenk nabacili ćebe, tako da je vozaču bio zaklonjen vidik. Svi članovi posade tenka bili su ranjeni i prijetila je opasnost da padnu u ruke fašistima. U tom kritičnom trenutku pored tenka je prolazila grupa zarobljenih Drvarčana koje su Nijemci sprovodili. Među njima bila je i šesnaestogodišnja Milka Bosnić.

Uviđajući opasnost u kojoj se našla posada tenka, Milka je iskočila iz kolone zarobljenika, pritrčala tenku i zbacila ćebe. Ranjenom vozaču ponovo se otvorio vidik, pokrenuo je tenk i nastavio borbu. Razbješnjeli Nijemci, kojima je plijen tako iznenada izmakao, okomili su se na hrabru skojevku i sasjekli je bajonetama. Za Narodnog heroja proglašena je 17. 5. 1974. godine.

Rada Vranješević

Rada Vranješević rođena je 25. maja 1918. godine u selu Rekavice kod Banjaluke. Početkom 1939. godine dobila je posao u Savezu nabavljačkih zadruga državnih činovnika u Beogradu. U Komunističku partiju Jugoslavije (KPJ) je primljena 1940. godine. Krajem iste godine, poslije štrajka u Savezu činovničkih zadruga, uhapsili su je, a poslije toga i izbacili iz službe. Od tada pa do rata, nastavila je da radi u „Botiču“ i u partijskoj organizaciji.

Po odluci Partije otišla je na slobodnu teritoriju Podgrmeča. Kada je formiran prvi Okružni komitet KPJ za Podgrmeč, Rada je postala njegov član i istovremeno bila sekretar Okružnog komiteta SKOJ-a za Podgrmeč. Novembra 1942. godine bila je izabrana za člana Biro Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu. Radila je najviše u partijskim organizacijama i bila član Centralnog odbora Antifašističkog fronta žena Jugoslavije (AFŽ). Radila je i na stvranju omladinskih partijskih organizacija i organizacija Ujedinjenog saveza antifašističke omladine Jugoslavije (USAOJ), naročito u Novskom i Bihaćkom srezu. Učestvovala je na Prvom zasedanju ZAVNOBiH-a, u Mrkonjić Gradu, 25. novembra 1943. godine.

U vreme njemačkog desanta na Drvar, Rada se nalazila u Okružnom komitetu SKOJ za Drvar, gdje je došla po zadatku Okružnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu. Ujutro, 25. maja 1944. godine, na njen 26 rođendan, uhvatili su je njemački padobranci. Sprovedena je u logor na groblju i poslije osmočasovnog mučenja, pokušala je da pobjegne, ali je u bjekstvu ubijena. Proglašena je za narodnog heroja 27. jula 1951. godine.

Radojka Lakić

Radojka Lakić rođena je 12. oktobra 1917. godine u Skender-Vakufu. Još kao učenica bijeljinske gimnazije pristupila je revolcionarnom omladinskom pokretu i 1935. godine postala članica Saveza komunističke omladine Jugoslavije. U članstvo Komunističke partije Jugoslavije primljena je 1937. godine. Poslije Aprilskog rata i okupacije Kraljevine Jugoslavije, krajem maja 1941. godine napustila je okupirani Beograd i otišla u Bijeljinu, kod roditelja.

Pošto su u junu mjesecu, poslije napada Njemačke na Sovjetski Savez, počele organizovane akcije hapšenja komunista, Radojka je po zadatku Partije, da bi izbjegla hapšenje, od strane ustaša, koji su je u nekoliko navrata tražili, otišla u Sarajevo. Odmah po dolasku u Sarajevo, posvetila se ilegalnom partijskom radu i uključila se u pripreme za ustanak. Poslije hapšenja vodećih komunista Sarajeva od strane ustaške policije, Radojka je preuzela funkciju sekretara partijske ćelije na Baščaršiji i u najtežim uslovima nastavila sa ilegalnim radom.

Oblačila je muslimanski zar, često mijenjala stanove i živjela pod lažnim imenom. Početkom septembra 1941. godine, odjevena u muslimansku nošnju sa legitimacijom na ime Marije Hodak, naišla je na policijske agente koji su je pretersli na ulici. Prilikom pretersa u njedrima su pronašli proglase KPJ za dizanje ustanka i umnožene dijelove Istorije SKP. Poslije hapšenja odvedena je u ustaški zatvor, gdje je bila podvrgnuta mučenju.

Pošto ništa nije priznala, izvedena je na Pokretni prijeki sud. Osuđena je na smrt i strijeljana 28. septembra 1941. godine na Vracama u Sarajevu. Sahranjena je u Grobnici narodnih heroja u spomen-parku Vraca, na Trebeviću, kod Sarajeva, a na mjestu njenog pogubljenja podignuta je spomen-ploča. Proglašena je za narodnog heroja 8. juna 1945. godine.

Ravijojla Rava Janković

Ravijojla Janković rođena je 1919. godine u selu Osijek kod Sarajeva. Kao šesnaestogodišnja djevojka 1935. godine uključila se u revolucionarni omladinski pokret. Poslije okupacije Kraljevine Jugoslavije i uspostavljanja Nezavisne Države Hrvatske, ustaše su zapazile njenu aktivnost.

Po partijskom savjetu prebacila se u rodno selo, a odatle je ubrzo otišla na Igman, u tek formiranu Semizovačku partizansku četu Partizanski odreda „Zvijezda“. Kada je 9. novembra 1941. godine više od 4.000 neprijateljskih vojnika napalo na partizanske položaje na Paljevu, koje je držalo 120 boraca Semizovačke partizanske čete, Rava je jurišala zajedno s borcima. Tada su uništena dva njemačka tenka. Istog mjeseca postala je borac Visočke partizanske čete Vareškog bataljona.

U jurišu njene čete na neprijateljske bunkere oko željezničke stanice Pajtov Han, 10. decembra, poginulo je šest partizana iz njenog voda i oko 40-ak neprijateljskih vojnika. Bila je jedina žena iz Odreda koja je dobrovoljno stupila u Prvi istočnobosanski udarni bataljon, marta 1942. godine. U vrijeme drugog marša ovog bataljona na Ozren, podnijela je sve teškoće. U toku tog pokreta, u borbi kod Olova, iznijela je ranjenog druga ispred bunkera. Istakla se i u napadu na Vlasenicu. Bila je čuvena ne samo kao bombaš, nego i kao bolničarka. U oktobru 1942, dio Šeste istočnobosanske brigade prešao je iz Bosne u Srem. U napadu na ustaško uporište, kod sela Vrbanji, Rava je iz borbe iznosila mrtve i ranjene borce, izlažući se neprijateljskoj vatri. Tada je primljena u članstvo Komunističke partije Jugoslavije. Istakla se i prilikom borbi za oslobođenje Tuzle, oktobra 1943. godine. Krajem oktobra 1943. godine, postala je referent Saniteta u Devetnaestoj brigadi. Iako je bolovala od tifusa, učestvovala je, po najvećoj hladnoći, sa temperaturom, u 40-satnom maršu od Sokolovića za Foču i natrag. Krajem iste godine prebačena je u Štab Sedamnaeste istočnobosanske divizije.

Poginula je 3. novembra 1944. godine, kod Bijelih voda na Romaniji, kada su se ustaše, privukle partizanima na stotinjak metara i otvorile vatru. Za narodnog heroja proglašena je 20. decembra 1951. godine.

Vahida Maglajlić

Vahida Maglajlić rođena je 17. aprila 1907. godine u Banjaluci. Potiče iz ugledne muslimanske porodice. Preko svoje braće, koji su se školavali u Sarajevu i Zagrebu, upoznala se sa radničkim pokretom i marksizmom. Bila je jedna od prvih žena-muslimanki, koje su učestvovale u akcijama radničkog pokreta - radničkim priredbama, izletima i predavanjima. U članstvo Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) primljena je maja 1941. godine.

Poslije okupacije Kraljevine Jugoslavije i uspostavljanja ustaške Nezavisne Države Hrvatske, u čiji je sastav ušla i Bosna i Hercegovina, 1941. godine, Vahida je aktivno učestvovala u pripremama za organizovanje oružanog ustanka. Skrivala je i smještala komuniste u svojoj kući (kuća njenog oca u prvo vrijeme nije bila sumnjiva policiji jer je bio kadija), učestvovala u njihovom prebacivanju na oslobođenu teritoriju, sakupljala je lijekove i drugi sanitetski materijal, odjeću i obuću, oružje i municiju, kao i drugi potrebni materijal. Bila je jedna od najsigurnijih partizanskih veza u Banjaluci. Njeno učešće u Narodnooslobodilačkom pokretu (NOP), kao pripadnice jedne od uglednijih muslimanskih porodica, imala je dosta uticaja i na druge banjalučke muslimane da pristupe partizanima.

Ustaška policija u Banjaluci je uspjela da dozna za Vahidinu povezanost s partizanima, ali je u početku prezala od hapšenja, zbog mogućeg revolta muslimanskog stanovništva. Oktobra 1941. godine je bila pozvana da se javi u ustaško redarstvo na razgovor. Tada je bila uhapšena i puna dva mjeseca zadržana u pritvoru. U banjalučkom zatvoru, poznatom kao „Crna kuća“, bila je mučena i maltretirana u nadi da će odati i ostale saradnike Narodnooslobodilačkog pokreta. Pošto je pred isljednicima uporno ćutala, oni su odlučili da je pošalju na Prijeki sud u Zagreb. Na dan transporta u Zagreb, 20. decembra 1941. godine, zajedno sa svojom drugaricom Danicom Marić, uspjela je skokom kroz prozor da pobjegne iz zatvora. Njih dvije su se nekoliko dana skrivale u kući Vahidinog oca, a po potom su uz pomoć banjalučke partijske organizacije prešle na oslobođenu teritoriju na planini Čemernici. Tamo su uoči Nove 1942. godine stupile u partizanski odred.

Ubrzo po dolasku na oslobođenu teritoriju, počela je se baviti političkim radom. Njen uticaj je bio posebno značajan među muslimanskim ženama u tada zaostaloj Cazinskoj krajini. Aktivno je radila na osnivanju prvih odbora Antifašističkog fronta žena u Podgrmeču. Na Prvoj konferenciji Antifašističkog fronta žena Jugoslavije, održanoj 6. decembra 1942. godine u Bosanskom Petrovcu, izabrana je u članstvo Centralnog odbora. Poginula je 1. aprila 1943. godine u selu Mala Krupska Rujiška, kod Bosanskog Novog, prilikom iznenadnog njemačkog napada na jedinice Dvanaeste krajiške udarne brigade, koje su se tada nalazile u tom mjestu. Za narodnog heroja proglašena je 20. decembra 1951. godine.

Sonja Marinković

Sonja Marinković rođena je 3. aprila 1916. godine u Straževici kod Pakraca. Bila je diplomirani inženjer agronomije. Još za vrijeme studija prišla je naprednom omladinskom pokretu i postala član KPJ. U Novom Sadu je 1939. godine radila na obnovi SKOJ-evske organizacije i bila prvi sekretar obnovljenog Mjesnog komiteta. Učestvovala je u pripremama V pokrajinske konferencije SKOJ-a i bila član PK SKOJ-a za Vojvodinu.

Zbog svoje revolucionarne djelatnosti bila je često proganjana i više puta zatvarana. Na VI pokrajinskoj konferenciji KPJ za Vojvodinu, septembra 1940. godine, izabrana je za člana PK KPJ za Vojvodinu. Sonja Marinković aktivno je učestvovala u pripremama oružanog ustanka naroda Vojvodine.

Jula 1941. godine uhapšena je i poslije strašnog mučenja, strijeljana 31. jula 1941. godine. Na strjeljanje je izašla uzdignute glave, a pred uperenim cijevima nije htjela okrenuti leđa. Stajala je ponosito, isprsila se i uzviknula: "Pucajte, ovo su komunističke grudi!". Za Narodnog heroja proglašena je, među prvim borcima NOB-a, 25. oktobra 1943. godine.

(DEPO PORTAL, BLIN MAGAZIN)